BÀN VỀ NÓI LÁI

Laughter is the sun that drives winter from the human face. — Victor Hugo
.

Dẫn nhập: Miền nam lúc trước, các cô gái quê thường ngồi chàng hãng, chê hê (giạng háng) để các củ, trái trước mặt, bên vệ đường bán buôn. Một ông chỉ vào các củ, hơi lệch hướng chút để hỏi mua. Nào, mời các bạn đọc bài đối thoại.

Củ Chi?

1.
Củ chi, cô bán củ chi?
— Củ sao không chỉ, ông nì chỉ cu?
.
2.
Củ chi, cô bán củ chi?
Mà da xấu xí xù xì vậy cô?
— Củ môn, thưa bác đó mà !
— Chành vun ba góc, à ra môn lù (*)
— Bác này đâu phải thầy tu?
Con cua thì phải có mu có càng!
Nếu mà bác cứ làng àng (lèng èng)
Thi tôi gọi nhé, cây “còng” đợi kia!(**)
(Nguyên Lạc)
…………….

(*) Lấy ý:
Chành ra ba góc da còn thiếu (Vịnh Cái Quạt – Hồ Xuân Hương)

(**) Còng số 8
.
Vào bài:
Mời các bạn dạo bước vào ngôi vườn CHỮ NGHĨA, thưởng thức “hoa thơm cỏ lạ”: GIỠN CHƠI CÙNG CHỮ NGHĨA. Lần này BÀN VỀ NÓI LÁI.
.

NÓI LÁI

Nói lái là gì?

Nói lái (Spoonerism) là một trong những biện pháp tu từ trong tiếng việt. Khi nói lái, người ta tráo đổi vị trí của các thành phần của từ (âm đầu, âm cuối, thanh điệu, …) để tạo ra từ mới thường có nghĩa bất ngờ, dí dỏm, khi hiểu ra thường làm bật cười. Nói lái thường đưọc dùng trong văn nói, khẩu ngữ và trong văn học dân gian đê trêu đùa, đả kích hay thông báo với ai đó một điều gì bí mật hoặc để tránh những tiếng thô tục.
Như vậy nói lái là một hình thức vô cùng độc đáo của ngôn ngữ Việt, với khả năng nhạy bén về tính trào phúng và châm chọc.
Nói lái là cách nói vui làm cho lời thành sinh động và đời sinh động theo, lại hàm chứa mục đích phê phán hay phản ánh được chực chất có tính bi kịch. Muốn nói lái điệu nghệ nhất thiết phải nhiều trải nghiệm cuộc sống, nghe thấy nhiều, tiếp cận nhiều và dường như người thiếu thông minh, ít máu hài hước có khả năng nói lái hạn chế?
Theo Cao Thoại Châu:

[…Nói lái Nam bộ, nhìn chung thường cấu thành bởi hai từ khác dấu nhau ( róc rách, bùi ngùi…cùng dấu không tạo thành nói lái) trong đó hai phụ âm đầu hoán vị cho nhau. Thí dụ: “Bố chồng” là “Chống bồ”; “Thầy giáo” lái thành “tháo giầy”, “giáo chức” thành “dứt cháo”, chắc là tại lương của các vị này ăn cơm không nổi!… Nhiều trường hợp rất biến báo cốt sao truyền đạt được ý tưởng của người nói, chẳng hạn “lấy vợ” lái thành “vấy nợ” nghe càng có vẻ cảm thán thấm cái sự đời cho những ai một lần sa chân vào vòng đó! Hoặc “lấy chồng” lái ra “chống lầy” nghe hơi bi kịch bởi càng chống càng lầy, mắc vào rồi mới biết, khổ thân biết bao nhiêu!…]

Vài minh họa về nói lái

1.
— Bùi Giáng = Bán Giùi (Dùi)
— Thầy giáo = Tháo giày
— Hoảng chưa = Chửa hoang
— Hiện đại chỉ tổ hại điện. Đấu tranh rồi biết tránh đâu. Đầu tiên là tiền đâu …
— Vũ Như Cẩn” = Vẫn như cũ. Nguyễn Y Vân = Vẫn y nguyên…
[…“Dự án tiền khả thi” lái thành “Dự án tiền… khỉ tha” nghe rất ấn tượng có khi nói ngắn mà đủ về một dự án tai tiếng vì không có hiệu quả kinh tế nhưng vẫn vẽ ra làm cho ngân sách bị “khỉ” nó tha vào túi!
— Về người mẫu: Từ “chân dài” thành “chai dần”, ai không biết đôi chân dài là chân… gợi cảm, chân đẹp là người đẹp, nhưng nói lái không phải không bâng khuâng nuối tiếc cho những cặp chân dài đang bị “chai dần”! Chai cái gì và bởi cái gì thì tự hiểu lấy!…]
[Theo Cao Thoại Châu – Nói lái]
.

Anh thức đủ nhớ em Thủ Đức
Người cơ thần nhớ kẻ Cần Thơ
………
Cơ thần là cô độc

Trai Thủ Đức năm canh thức đủ
Gái Đồng Tranh bốn khắc đành trông

Hai câu này vừa nói lái vừa là câu đối (Sẽ bàn về đối chữ ở những bài sau)

2. Nhớ lại sau 1945 có một ông già Quảng Nam, đã chơi trò chơi chữ nghĩa này bẳng 4 câu thơ:
.
Chú phĩnh tôi rồi chính phủ ơi
Chú khiêng lên hết chiến khu rồi
Thi đua chi mà thua đi mãi
Kháng chiến trường kỳ khiến chán thôi
.
3.

3a. Về bài Nói Dối/Nổ của Nguyên Lạc tôi đã đăng trên Facebook, có một phản hồi rất “ấn tượng” của nữ sĩ Tôn Nữ TD như sau:
Tôn Nữ TD: — “Có ông trung sĩ y tá xưng là trung tá y sĩ. Còn ông xã của TD, trước là kỹ sư, nay ai hỏi ổng khai mình là cư sĩ ! Thiệt tội lỗi ! ”
.
3b. Thêm câu chuyện nữa tặng các bạn.

Tui có thằng bạn có câu “nho chùm” như sau, hắn đố tui giải thích cho rõ:

— “Hiền tạ thu xương đa tắc kiếc / Thiên tường tác biệc thọ châu đài.”

Tui “ngọng”.
Hắn trả lời:
— Hiền tạ nói lái Hà tiện
Thiên tường = Thương tiền
Tác biệc = tiếc bạc
Châu đài = chai đầu
— Dịch câu đố là “Hà tiện thương xu đa (nhiều) tiếc cắc,/ Thương tiền tiếc bạc tới chai đầu !”. Hì hì ! Phục sư phụ mày chưa?
Bái phục!

Nói lái với đảo chữ (đảo từ)

Nên phân biệt nói lái với đảo chữ
Đảo: Ngược, đảo ngược.
Trong nói đảo người ta thường dùng lối chuyển đổi trật tự, vị trí các chữ trong một nhóm chữ (nhóm từ)
Thí dụ:
. Sinh sự, sự sinh.
. Cá ăn kiến, kiến ăn cá.
. Bữa sáng rau muống, bữa chiều muống rau.
Hoặc:
. Hôm nay có món cà chua,
. Ngày mai độc nhất lại mua chua cà.

Có nhiều cách nói lái

Cách 1: Đổi âm sau, giữ chữ đầu và thanh. Ví dụ: mèo cái → mài kéo, đơn giản → đang giỡn (đối với miền Nam), trời cho → trò chơi, đại học → độc hại (đối với miền Nam), vô hàng → giang hồ (đối với miền Nam), mau co → mo cau,
Cách 2: Đổi toàn bộ, trước ra sau, nhưng giữ thanh. Ví dụ: đầu tiên → tiền đâu, từ đâu → đầu tư,…
Cách 3: Đổi dấu thanh điệu (kiểu lái Bắc). Ví dụ: Thụy Điển → thủy điện, bí mật → bị mất, mộng năng → nặng mông, “Mộng dưới hoa” (ca khúc) thành… họa dưới mông
Cách 4: Đổi phụ âm đầu. Ví dụ: cao đẳng → đau cẳng (đối với miền Nam), giải pháp → phải giáp
Cách 5: Đổi âm sau và thanh sau, giữ phụ âm đầu. Ví dụ: bí mật → bật mí, một cái → mái cột, mèo cái → mái kèo, trâu đực → trực đâu, trâu cái → trái cau (đối với miền Nam), mắc cười → mười cắc, tánh mạng → táng mạnh
Lưu ý:
Không phải từ nào cũng có thể nói lái được. Những từ láy toàn bộ, hai từ lặp lại hoàn toàn, từ có chung dấu thanh và âm đầu, dấu thanh và vần, âm đầu và vần đều không nói lái được.Ví dụ: luôn luôn, mãi mãi, đi đâu (có chung phụ âm đầu và dấu thanh).
Đại đa số là lái đôi (hai tiếng), nhưng cũng có lái ba. Ví dụ: Muốn cầu gia đạo thì phải cạo da đầu, chà đồ nhôm → chôm đồ nhà, ban lãnh đạo → bao lãnh đạn, chả lo gì → chỉ lo già, có chỗ đứng → cứng chỗ đó, chả sợ chi → chỉ sợ cha
[Wikipedia]

GIAI THOẠI VỀ NÓI LÁI

1. Đại Điểm Quần Thần

Sau đây là một câu chuyện nói lái khá nổi tiếng thời Pháp thuộc:
Ông Nguyễn Văn Tâm, khi đó giữ chức Thủ hiến, được một tay thâm nho tặng cho một bức hoành phi rất đẹp, có khắc chữ bốn chữ lớn “Đại điểm quần thần” bằng chữ Hán. Nguyễn văn Tâm sướng quá nghĩ bụng: “ Đại điểm quần thần” đúng là ta, ta là thủ tướng, chức vụ chỉ có dưới Bảo Đại thôi. Liền treo luôn lên phòng làm việc.Ông ta có vẻ vừa ý, đem khoe với nhiều người. Chẳng bao lâu có người giải thích: Đại là to, điểm là chấm, quần thần là bầy tôi. Vậy Đại điểm quần thần là Chấm to bầy tôi, nói lái thành chó Tâm bồi Tây.
Bức hoành phi sau đó mất hút
(Giai thoại làng nho – Lãng Nhân Phùng Tất Đắc)
.
2. Bùa ngừa hỏa hoạn của Nguyễn Khuyến

Có một xóm hay bị hỏa hoạn, dân xin cụ Nguyễn Khuyến, tức Tam Nguyên Yên Đổ chữ dán ở đầu xóm, như bùa chú ngăn hỏa tai xảy đến. Cụ viết chử nhất (– ), dựng đứng hai đầu chữ to hơn phần giữa, trông như cái chày.
Dân thắc mắc : Chữ gì vậy cụ, trông như chữ nhất, mà lại là nét sổ thẳng đứng, trông như cái chày ?
Cụ cười nói : Thì là cái chày chứ chữ gì!
— Sao lại là chày ?
Cụ ôn tồn nói :
— Ta dùng chữ Nôm để… thoát Trung ấy mà, chữ Nôm đấy. Cái chày đứng dựng là có ý nói : Đừng cháy!
“Chày đứng” là đừng cháy chứ còn là gì nữa, phải không?
.
3. Vài chuyện tiếu về nói lái

3a.

*Một đoàn tham quan tới thăm địa đạo Củ Chi, thấy có tấm biển treo giải cho ai đối hay nhất câu: “Cô gái Củ Chi, chỉ cu hỏi củ chi”.
– Anh thanh niên Cần Giờ nhanh nhảu: “Con trai Cần Giờ, giơ cần hỏi cần giờ”.
– Chị Hải Dương tiếp luôn: “Con gái Hải Dương hưởng giai ngoài hải dương”.
– Chú Hải Phòng đâu có kém cạnh: “Con trai Đồ Sơn, sơn đồ bán đồ sơn”.
– Em Hà Nội e thẹn: “Trai Hàng Chuối chuồi háng bảo hàng chuối”.
– Cậu nhỏ Bắc Cạn: “Chàng trai Bắc Cạn bán c…ặ…c ở Bắc Cạn”.
– Một anh bộ đội mới xuất ngũ: “Chàng trai Giải Phóng phỏng gizái hô giải phóng”.
Ai cũng xuất sắc biết trao giải cho ai đây các bạn?
(Sưu tầm trên Net)
.
3b.
Thác bụi, thác bờ vì chưng “thờ bác”
Mê lầm, mê lạc cũng tại “mác lê”
(Sưu tầm trên Net)

3c. Đèo Ngang, Đèo Nghếch:

“… Làng nọ ở Đèo Ngang, nghèo khổ quá, cầu xin ông trời giúp cho bớt khổ. Ông trời bảo:
— Các ngươi mang tên Đèo Ngang, vị tất phải đang nghèo. Than với thở làm gì. Này, đổi sang tên Đèo Nghếch là toại nguyện ngay.
Quả thật, sau đó dân làng đếch nghèo (nói lái của Đèo Nghếch ). Ai nấy ăn nên làm ra, nhà cao cửa rộng, con đàn, cháu đống.
Nhưng chẳng bao lâu sau dân làng lại nghèo xác, nghèo xơ. Dân làng ơi ới gọi ông trời.
Ông trời tỉnh bơ:
— Ôi, các ngươi đông con thế, nuôi sao nổi. Muốn thoát nghèo, các ngươi e phải đổi tên lần nữa. Này, đổi sang tên Đèo Đứng là được việc… (Xin được miễn giải thích thêm)
(Theo trí nhớ của một bạn văn)

***
Sao các bạn thấy thế nào? “Mua vui cũng được một vài…phút giây” Chúc vui.
Laughter Is The Best Medicine – Cười là liều thuốc vạn năng
Và :
A good laugh is sunshine in the house — William Thackeray

.
Nguyên Lạc
……………………
Tham Khảo: Lãng Nhân Phùng Tất Đắc, Sachxua.net, Laiquangnam, Cao Thoại Châu FB, Wikipedia]…